تسبح له السموات السبع والارض ومن فيهن و ان من شى‏ء الا يسبح بحمده ولكن لاتفقهون تسبيحهم انه كان حليما غفورا (الاسراء17/44)
يكى از معانى بلند و عميق قرآنى، مساله تسبيح نظام آفرينش در برابر خداوند متعال است. آيات و روايات فراوانى وجود دارد كه به صراحت‏به تسبيح و حمد موجودات اعم از ذى روح و غير ذى روح اشاره مى‏كند.
«تسبيح‏» در لغت‏به معناى حركت‏سريع در آب و يا هوا است و در فرهنگ قرآن به معناى «تنزيه و مبرا داشتن‏» خداى تعالى است از هر گونه نقص و عيب و حاجتى كه در ماسواى او فرض شود. (1)
در قرآن كريم 92 مورد مشتقات ريشه (س، ب، ح) به كار رفته و به چهار صورت مصدر، فعل ماضى، فعل مضارع، و فعل امر استعمال شده است. (2) استعمال تسبيح در ساختهاى سه گانه فعل مى‏تواند نشانگر اين موضوع باشد كه تسبيح موجودات اختصاص به زمان خاصى ندارد، همان گونه كه ثابت‏خواهد شد اين نوع تسبيح اختصاص به موجود يا موجودات خاصى هم ندارد.
دو نظريه اساسى درباره تسبيح موجودات وجود دارد:
الف - تسبيح موجودات ذى روح و ذى شعور، حقيقى است ولى تسبيح موجودات غير ذى روح، مجازى مى‏باشد.
ب - هم تسبيح موجودات ذى روح و هم تسبيح موجودات غير ذى روح حقيقى است و هرگز به صورت مجازى در قرآن كريم استعمال نشده است.
توضيح اين كه گروه اول مرادشان آن است كه اين موجودات صرفا آيتى بر وجود خداوند هستند و قرآن كريم از اين آيت‏بودن‏» موجودات غير ذى شعور به «تسبيح‏» تعبير كرده است. بنابراين در اين معنا «تسبيح‏» به معناى «تنزيه و منزه دانستن‏» نيست‏بلكه به معناى «آيت و نشانه بودن‏» است، يعنى كاربرد لفظ تسبيح درباره موجودات ذى شعور با آنچه در باب موجودات غير ذى شعور به كار رفته كاملا متفاوت است. مرحوم طبرسى (ره) در مجمع البيان (3) و زمخشرى در كشاف (4) و همچنين صاحب منهج الصادقين (5) و ... بر اين اعتقادند.
گروه دوم كه تسبيح موجودات را اعم از - ذى شعور و غير ذى شعور - حقيقى مى‏دانند، بر اين نكته تاكيد دارند كه تمام موجودات علاوه بر اين كه «آيت و نشانه‏» وجود حق تعالى هستند، همگى به صورت حقيقى مسبح خداونداند و با زبان مخصوص خود متناسب با بهره وجودى خود خداى تعالى را از هر نقص و عيبى منزه و مبرا مى‏دارند. بنابراين بر طبق نظر گروه اخير تفاوتى در استعمال لفظ تسبيح در موجودات غير ذى شعور و ذى شعور وجود ندارد.
ما در اين نوشتار بر آنيم كه با دلايل عقلى و نقلى، نظريه گروه اول را رد كنم و نظريه گروه دوم را تقويت نمايم و اثبات كنيم. (ان شاء الله)
در اين جا نخست‏به برخى از آياتى كه به مناسبت تسبيح موجودات نازل شده اشاره مى‏كنيم و سپس به تفصيل به بررسى آيات و روايات و تبيين و اثبات مدعا خواهيم پرداخت.
سبح لله ما فى السموات والارض وهو العزيز الحكيم. (الحديد57/1)
هر چه در زمين و آسمان است همه به تسبيح و ستايش يكتا خدايى كه مقتدر و حكيم است مشغولند.
يسبح الرعد بحمده والملائكة من خيفته (الرعد13/13)
رعد و جميع فرشتگان همه از بيم قهر خدا به تسبيح و ستايش او مشغولند.
الم تر ان الله يسبح له من فى السموات والارض والطير صافات كل قد علم صلاته وتسبيحه (النور 24/41)
آيا نديدى كه هر كس در آسمانها و زمين است تا مرغ كه در هوا پر گشايد همه به تسبيح و ثناى خدا مشغولند و همه آنها صلاة و تسبيح خود بدانند.
وسخرنا مع داود الجبال يسبحن والطير (الانبياء 21/79)
و كوهها و مرغان را به آهنگ (تسبيح و نغمه) داود مسخر او گردانيديم.
الم تران الله يسجد له من فى السموات ومن فى الارض والشمس والقمر والنجوم والجبال والشجر والدواب وكثير من الناس (الحج 22/18)
آيا مشاهده نكردى كه هر چه در آسمانها و هر چه در زمين است و خورشيد و ماه و ستارگان و درختان و جنبندگان و بسيارى از آدميان همه (با كمال شوق) به سجده خدا (و اطاعت او) مشغولند.
آيات مذكور كه تنها بخش اندكى از آيات مورد نظر است، بيانگر آن است كه مجموعه نظام آفرينش اعم از موجودات ذى روح و ذى شعور و جز آن مانند زمين و آسمان و كوهها و پرندگان و ماه و خورشيد و ستارگان و درختان و چارپايان و انسانها و ... همگى مشغول تسبيح خداوند متعال مى‏باشند و او را به پاكى مى‏ستايند.
همان طور كه گذشت گروهى از مفسران برآنند كه تسبيح موجودات غير ذى روح مانند كوه و درخت و زمين و آسمان و رعد و نجوم و ماه و خورشيد ... غير حقيقى ( مجازى) است‏يعنى از آن جا كه اين موجودات «آيت و نشانه‏» وجود خداوند و دليل وحدانيت او هستند، لذا قرآن از اين آيت‏بودنشان از روى مجاز با «تسبيح‏» تعبير نموده است و تسبيح حقيقى مختص موجودات ذى روح و ذى شعور است. در اين قسمت‏به بيان چند اشكال وارد بر نظريه اخير مى‏پردازيم.
اشكال نخست آن است كه اگر تسبيح موجودات غير ذى روح چيزى جز همان «آيت‏بودن‏» آنها نيست، چرا خداى سبحان در آيه 44 سوره اسراء مى‏فرمايد: «وان من شى‏ء الا يسبح بحمده و لكن لاتفقهون تسبيحهم‏».
زيرا اين كه ما انسانها تسبيح آنها را نمى‏فهميم نشانگر آن است كه موجودات غير ذى روح به گونه‏اى مخصوص خود خداى تعالى را تسبيح مى‏گويند، ولى به گونه‏اى كه انسانهاى عادى، نمى‏توانند آن تسبيح را بشنوند و بفهمند، چه اگر مراد صرف دلالت آنها بر وجود خداوند بود، اين مساله به قدرى روشن و آشكار است كه لازم نبود بفرمايد «ولى شما تسبيح آنها را نمى‏فهميد» زيرا بيشتر انسانها و بلكه همه آنها «آيت‏بودن‏» موجودات را مى‏فهمند و درك مى‏كنند.
اشكال دوم بر اين راى، آن است كه قرآن كريم در موارد بسيار به صراحت مى‏فرمايد كه همه موجودات چه ذى روح و چه غير ذى روح خداى تعالى را تسبيح مى‏گويند مانند «يسبح الرعد بحمده والملائكة «و» سخرنا مع داود الجبال يسبحن والطير «و مانند» الم تر ان الله يسجد له من فى السموات ومن فى الارض والشمس والقمر والنجوم والجبال والشجر و الدواب وكثير من الناس...» كه مى‏رساند داودعليه‏السلام و كوهها با هم و هماهنگ تسبيح مى‏گفتند و در كنار تسبيح انسانها، موجودات ديگر از قبيل حيوانات و نباتات و جمادات نيز همچون بسيارى از انسانها، خداى بزرگ را به پاكى و بى‏عيبى مى‏ستايند.
اشكال سوم (6) بر نظريه مذكور اين است كه اگر منظور از تسبيح موجودات، صرف دلالت آنها بر وجود خداوند باشد چرا در مواردى تسبيح موجودات غير ذى روح را به ساعات خاصى اختصاص داده و فرموده است: (انا سخرنا الجبال معه يسبحن بالعشى والاشراق) يعنى كوهها شب هنگام و صبحگاهان خداى تعالى را تسبيح مى‏گويند. (7)

بسيارى از مفسران و حكماى گران قدر بر اين باورند كه تسبيح همه موجودات حقيقى است و با زبان مخصوص خودشان انجام مى‏گيرد، بدين معنا كه مجموعه نظام آفرينش، چه ذى روح و چه غير آن، علاوه بر آن كه با وجودشان دلالت‏بر وجود حق تعالى دارند، با زبان خود نيز خداى تعالى را تسبيح مى‏گويند و او را از جميع نواقص و شوائب ممكنات تنزيه مى‏كنند و به اين كار خود نيز علم و شعور دارند (كل قد علم و تسبيحه)
نكته قابل دقت و تامل در اين جا اين است كه تسبيح فرع بر شعور و ادراك است‏بدين معنا كه اگر بپذيريم تمام موجودات مسبح حق تعالى هستند، ناچار بايد پذيرفته باشيم كه تمام موجودات ادراك و آگاهى دارند و بالطبع تمام موجودات از نوعى حيات بهرمند هستند.
دلايل و شواهد عقلى و نقلى دال بر اين حقيقت است كه هر موجودى به حسب درجه وجودى خود، داراى علم و ادراك و حيات است ما در اين جا نخست دلايل و شواهد نقلى از آيات و روايات را ذكر مى‏كنيم، سپس به بيان دلايل و براهين عقلى مى‏پردازيم.
اندك تاملى در آياتى كه در اين جا ذكر خواهد شد ما را به اين نكته رهنمون خواهد شد كه تمام موجودات، حتى جمادات به عنوان موجوداتى كه داراى علم و ادراك هستند، مورد نظر قرار گرفته‏اند.
1- وان منها لما يهبط من خشية الله (البقره 2/74)
و پاره‏اى از سنگها از ترس خدا فرود آيند.
2- قالت نملة يا ايها النمل ادخلوا مساكنكم لايحطمنكم سليمان وجنوده وهم لايشعرون فتبسم ضاحكا من قولها... (النمل‏27/18 و19)
مورى گفت: اى موران، همه به خانه‏هاى خود اندر رويد مبادا سليمان و سپاهيانش ندانسته شما را پايمال كنند، سليمان از گفتار مور بخنديد.
3- انا عرضنا الامانة على السموات والارض والجبال فابين ان يحملنها واشفقن منها وحملها الانسان انه كان ظلوما جهولا (الاحزاب‏33/72)
ما بر آسمانها و زمين و كوههاى عالم عرض امانت كرديم همه از تحمل آن امتناع ورزيدند و انديشه كردند تا انسان (ناتوان) بپذيرفت و انسان هم (در مقام آزمايش و اداى امانت) بسيار ستمكار و نادان بود.
4- وحشر لسليمان جنوده من الجن والانس والطير فهم يوزعون (النمل‏27/17)
و سپاهيان سليمان از گروه جن و انس و مرغان هر سپاهى تحت فرمان رئيس خود در ركابش حاضر آمدند.
5- لو انزلنا هذا القرآن على جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشية الله وتلك الامثال نضربها للناس لعلهم يتفكرون (الحشر59/21)
اگر ما اين قرآن را بر كوه نازل مى‏كرديم مشاهده مى‏كردى كه كوه از ترس و عظمت‏خدا خاشع و ذليل و متلاشى مى‏گشت و اين امثال را براى مردم بيان مى‏كنيم باشد كه اهل فكرت شوند.
6- تكاد السموات يتفطرن منه وتنشق الارض وتخر الجبال هدا (مريم‏19/90)
نزديك است از اين گفته زشت (و عقيده باطل) آسمانها از هم فرو ريزد و زمين بشكافد و كوهها متلاشى گردد.
7- يوم تشهد عليهم السنتهم وايديهم وارجلهم بما كانوا يعملون (النور 24/24)
بترسند از روزى كه زبان و دست و پاى ايشان بر اعمال آنها گواهى دهند.
اين موضوع يعنى شهادت و گواهى اعضا و جوارح در روز قيامت، نشانگر آن است كه در دنيا با علم و شعور، شاهد اعمال فرد بوده‏اند، چه در غير اين صورت شهادت آنها معنا نخواهد داشت و شخص مجرم مى‏تواند اعتراض كند كه چطور اعضا و جوارحى كه در دنيا نمى‏توانستند به عمل من علم و آگاهى پيدا كنند، امروز عليه من شهادت مى‏دهند.
8- اليوم نختم على افواههم وتكلمنا ايديهم وتشهد ارجلهم بما كانوا يكسبون (يس‏36/65)
امروز است كه بر دهان آن كافران مهر خموشى نهيم و دستهايشان با ما سخن گويد و پاهايشان به آنچه كرده‏اند گواهى دهد.
9- وقالوا لجلودهم لم شهدتم علينا قالوا انطقنا الله الذى انطق كل شى‏ء (فصلت 41/21)
و آنها به اعضاى بدن گويند، چگونه بر اعمال ما شهادت داديد آن اعضا جواب گويند خدايى كه همه موجودات را به نطق آورد ما را نيز گويا گردانيد.
10- يومئذ تحدث اخبارها بان ربك اوحى لها (الزلزله‏99/4 و 5)
آن هنگام زمين مردم را به حوادث خويش آگاه مى‏سازد كه خدا به او چنين الهام كند (تا به سخن آيد و خلق را به اخبارش آگه نمايد).
11- وقيل يا ارض ابلعى ماءك ويا سماء اقلعى (هود 11/44)
و به زمين خطاب شد كه فورا آب را فرو بر، و به آسمان امر شد كه باران را قطع كن.
12- فقال لها وللارض ائتيا طوعا اوكرها قالتا اتينا طائعين (فصلت 41/11)
فرمود اى آسمان و زمين همه به سوى خدا به شوق و رغبت‏يا به جبر و كراهت‏بشتابيد آنها عرضه داشتند ما با كمال شوق و ميل به سوى تو مى‏شتابيم.
13- قلنا يا نار كونى بردا وسلاما على ابراهيم (انبياء 21/69)
ما خطاب كرديم كه اى آتش سرد و سالم براى ابراهيم باش.
14- انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون (يس‏36/82)
فرمان نافذ خدا (در عالم) چون اراده خلقت چيزى كند به محض اين كه گويد موجود باش بلافاصله موجود خواهد شد.
15- وسئل القرية التى كنا فيها والعير التى اقبلنا فيها (يوسف 12/82)
و از آن شهر و از آن قافله مى‏توان چنين نتيجه گرفت كه تمام موجودات حتى جمادات كه نازلترين مرتبه از مراتب وجوداند، حظى و بهره‏اى از فهم و علم و ادراك دارند و مى‏توانند مخاطب قرار گيرند و از خود عكس العمل نشان دهند و حتى سخن بگويند. و بالاتر از اين مطلب حتى به آنچه مى‏كنند و مى‏گويند نيز علم و آگاهى دارند و در نتيجه به معناى حقيقى كلمه خداى تعالى را به پاكى مى‏ستايند و تسبيح مى‏گويند.
همچنين رواياتى وجود دارد كه بر تسبيح حقيقى موجودات غير جاندار دلالت دارد. از جمله تسبيح سنگريزه‏ها در كف حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله و جريان استن حنانه كه مشهور است. (8)
در روايتى از عايشه نقل شده كه گفت «رسول خداصلى الله عليه وآله وقتى بر من وارد شد فرمود: اى عايشه اين دو برد ( لباس) مرا بشوى عرض كردم يا رسول الله ديروز آنها را شستم. فرمود: مگر نمى‏دانى لباس آدمى خداى را تسبيح مى‏گويد و اگر چرك شود تسبيحش قطع مى‏شود». (9)
برهان عقلى و فلسفى در اثبات اين كه تسبيح تمام موجودات حقيقى است
اين برهان مشتمل بر چهار مقدمه يقينى است كه نخست‏به اجمال آنها را ذكر مى‏كنيم و سپس به شرح و تبيين آنها مى‏پردازيم.
مقدمه اول: هر موجود ممكن، محتاج و نيازمند به خداى تعالى است.
مقدمه دوم: نيازمندى و احتياج موجودات از وجود موجودى مستقل و بى‏نياز حكايت مى‏كند.
مقدمه سوم: تمام ممكنات حتى جمادات، به حسب درجه وجودى خود داراى علم و ادراكند.
مقدمه چهارم: تسبيح چنانچه از سوى موجودات داراى علم و ادراك واقع شود و از بى‏نيازى ( تنزيه) خداوند حكايت كند، حقيقى خواهد بود.
نتيجه: تمام ممكنات، خداى تعالى را به صورت حقيقى (نه مجازى) تسبيح مى‏گويند.
بنابراين اگر چنين است كه تسبيح حقيقى چيزى جز بيان بى‏نيازى خداى تعالى همراه با علم و ادراك نيست، و اگر چنين است كه تمام موجودات از بى‏نيازى و منزه بودن خداوند حكايت مى‏كنند و به حكايت‏خويش علم و آگاهى نيز دارند، به سهولت مى‏توان نتيجه گرفت كه تمام موجودات يعنى مجموعه نظام آفرينش، حتى جمادات، خداى تعالى را به معنى حقيقى كلمه تسبيح مى‏كنند. (10)

مقدمه اول مقدمه‏اى عقلى و يقينى است، بدين معنا كه نظام آفرينش بر طبق قاعده عليت نمى‏تواند به اتفاق و صدفه به وجود آمده باشد بلكه داراى علت هستى بخشى است كه با معلول خود سنخيت دارد و بر مبناى حكمت متعاليه معلول چيزى جز تجلى و تشؤن علت تامه نيست و عين ربط و نياز به او مى‏باشد.
مقدمه دوم نيز مقدمه‏اى عقلى و يقينى است و قابل انكار نيست، بدين معنا كه «احتياج‏» وقتى مطرح است كه محتاج اليهى وجود داشته باشد همان طور كه «ربط‏» وقتى معنا خواهد داشت كه «مستقلى‏» در كار باشد. بنابراين عدم استقلال مجموعه نظام آفرينش و وابستگى شديد آن، حاكى و كاشف از وجود موجودى مستقل و بى‏نياز است.
مقدمه سوم به ادراك شعور موجودات غير ذى روح اشارت دارد كه گرچه در مبحث قبلى با بيان آيات و روايات آشكار گرديد كه همه موجودات داراى علم و ادراك و شعور مى‏باشند و متناسب با حيطه وجودى خود بهره‏اى از علم و ادراك دارند، نظر به اهميت‏بسيار زياد اين مقدمه در ادامه مقال از ديدگاه فلسفى، مستقل و جداگانه درباره آن سخن خواهيم گفت.
مقدمه چهارم تعريف تسبيح حقيقى در مقابل تسبيح مجازى است; چه تسبيح حقيقى به معناى تنزيه‏اى است كه همراه با علم و ادراك صورت پذيرد در حالى كه تسبيح مجازى به معناى آيت‏بودن و دلالت داشتن ... به كار رفته است.
از مقدمات مذكور در بالا چنين نتيجه مى‏گيريم كه مجموعه نظام آفرينش از جمادات و نباتات و حيوانات و انسانها و فرشتگان و ... همگى حقيقتا مسبح حق تعالى هستند و نظر گروه مخالف نمى‏تواند درست‏باشد كه گفته‏اند تسبيح بعضى از موجودات از قبيل مؤمنان از افراد انسان و ملائكه ربانى زبانى، و تسبيح بقيه موجودات حالى است و در مجاز تسبيح گفته مى‏شود، چون موجودات هر يك به نوبه خود به وجود خداى تعالى دلالت مى‏كنند به اين اعتبار آنان را تسبيح گوى خدا خوانده است. (11)

همان‏طور كه قبلا بيان شد چنانچه يقينى بودن اين مطلب يعنى علم و ادراك داشتن تمام موجودات اثبات گردد، برهانى كه در اثبات مدعاى مورد نظر، اقامه گرديد، كاملا يقينى و غير قابل انكار خواهد بود.
در اين جا براى اثبات اين معنا، به چند مقدمه فلسفى اشارتى مى‏كنيم.
مقدمه اول: وجود اصيل است و منشا تمام خيرات مى‏باشد.
مقدمه دوم: حقيقت وجود، حقيقت واحد ولى ذو مراتب و مشكك است و از اين رو استعمال لفظ وجود براى همه مراتب آن از باب اشتراك معنوى است.
مقدمه سوم: وجود، چيزى جز كمال و صفات كمالى نيست. يعنى هر آنچه حظى و بهره‏اى از وجود داشته باشد مسلما حظى و بهره‏اى از صفات كماليه خواهد داشت.
مقدمه چهارم: حيات و علم و قدرت و تكلم و عشق و .... از صفات كمالى‏اند كه بنا به مصداق عين يكديگر و مفهوما متعدد هستند.
اينك با توجه به مقدمات مزبور - كه هر كدام محتاج به بيان و شرح تفصيلى است - مى‏توان نتيجه گرفت كه «هر يك از موجودات به مقدار حظى كه از وجود دارد، بهره‏اى از علم دارد» (12) و بخصوص با توجه به اين كه حقيقت وجود مانند حقيقت علم عين ظهور و نور و كاشفيت است، مى‏توان گفت كه وجود چيزى جز علم و ادراك و قدرت و صفات كماليه نيست و هر موجودى به قدر سعه وجودى‏اش داراى علم و قدرت و حيات است كه در راس هرم هستى وجود خداوند متعال است و چون وجود مقدس او، فعليت محض و اشد مراتب وجود مى‏باشد، كاملترين مراتب صفات كمالى مانند حيات و علم و قدرت را به صورت ذاتى با خود دارد و موجودات ديگر كه چيزى جز تجليات او نيستند نيز به حسب ميزان قرب شان به وجود حضرت حق و به قدر بهره وجودى‏شان، از صفات كمالى بهره‏مند مى‏باشند. به گونه‏اى كه حتى پايين ترين مراتب وجود كه مرز هستى و نيستى است - يعنى همان عالم كائنات و جامدات - نيز به همان اندازه كه از وجود بهره‏مند است‏به همان اندازه از حيات و علم و قدرت نيز نصيب دارد و «البته لازمه اين حرف اين نيست كه بگوييم تمامى موجودات از نظر علم با هم برابرند و يا بگوييم علم در همه يك نوع است و يا همه آنچه را كه انسان مى‏فهمد مى‏فهمند و بايد آدمى به علم آنها پى ببرد و اگر نبرد معلوم مى‏شود علم ندارد... چون چنين است كه هيچ موجودى نيست مگر آن كه وجود خود را درك مى‏كند (البته مرحله‏اى از درك) و مى‏خواهد با وجود خود احتياج و نقص وجودى خود را كه سراپايش را احاطه كرده اظهار نمايد، احتياج و نقصى كه غناى پروردگار و كمال او آن را احاطه نموده است پس هيچ موجودى نيست مگر آن كه درك مى‏كند كه ربى غير از خداى تعالى ندارد. پس او پروردگار خود را تسبيح مى‏نمايد. و از داشتن شريك و يا هر عيبى منزه مى‏دارد. با اين بيان به خوبى روشن مى‏گردد كه وجهى ندارد كه ما تسبيح زمين و آسمان را در آيه مورد بحث‏حمل بر مطلق دلالت كنيم و مرتكب مجاز شويم، زيرا وقتى جايز است ارتكاب مجاز كرد كه نشود كلام صاحب كلام را حمل بر حقيقت نمود». (13)
اين كه فلاسفه و عرفاى بزرگ معتقدند كه عشق و شوق در همه اشيا حتى در جامدات سريان و جريان دارد و به موجودات ذى روح اختصاص ندارد، نيز مبتنى بر اين معناست كه همه موجودات علم و شعور دارند: چه، عشق و شوق فرع بر شعور و ادراك است، منتها همان طور كه حقيقت وجود داراى مراتب و درجات است، علم و شعور نيز داراى مراتب و درجات است. بنابراين جمادات و نباتات و حيوانات و انسانها و ... مطابق با بهره وجودى شان داراى علم و ادراك هستند. شيخ الرئيس ابن سينا در نمط هشتم اشارات و تنبيهات چنين فرموده است كه «فاذا نظرت فى الامور و تاملتها وجدت لكل شى‏ء من الاشياء الجسمانيه كمالا يخصه و عشقا اراديا او طبيعيا لذلك الكمال....» (14)
مرحوم صدر المتالهين شيرازى (ره) در اسفار اربعه تساوق وجود و صفات كماليه را مطرح مى‏كند و معتقد است «ان الوجود على تفاوت درجاته عين العلم و القدرة والارادة و سائر الصفات الوجوديه لكن الوجود فى بعض الاشياء فى غاية الضعف لايظهر منه هذه الصفات لغايه قصورها و مخالطتها بالاعلام والظلمات والى ذلك اشار بقوله (و ان من شى‏ء الا يسبح بحمده ولكن لاتفقهون) (15) مرحوم سبزوارى در شرح بيان ملا صدرا مى‏فرمايد: «بيان ذلك ان الوجود الحقيقى هو النور الحقيقى لكونه ظاهرا بالذات مظهرا للماهيات، كما ان النور المجلى ظاهر بالذات مظهر للالوان و غيرها من المبصرات و هذا معنى معظم مراتب الوجود عند لاشراقيين بالنور كنور الانوار والانوار القاهره والانوار الاسفهبدية والانوار العرضيه فالوجود ما به الانكشاف ذاته و غيره لذاته بل هى عين الانكشاف و كل ما هو كذلك علم اذ ليس العلم الا هذا» (16)
همچنين مرحوم سبزوارى در پاورقى اسفار به گونه‏اى ديگر ادراك موجودات را بيان كرده و اظهار مى‏دارد: «فكيف يكون للموجودات ادراكات حتى للاجسام و الجسمانيات قلت لشعورها وجوه: منها ان الوجود عين الشعور والارادة والقدرة و نحوها و لاسيما عند الاشراق و منها معية ارباب انواعها و منها معية رب الارباب و كيف تصير معية النفس للجسم اياه شاعرا ولايجعله شاعرا معية روح الارواح معية اشد من معية النفس بالجسد». (17)
استاد سيد جلال‏الدين آشتيانى (مدظله) نيز بيان حكيمانه‏اى در اثبات اين معنا آورده‏اند كه تمام موجودات بهره‏اى از صفات كماليه من جمله علم دارند عين كلام ايشان چنين است:
«والدليل على عينية الوجود للعلم والقدرة والارادة والعشق والابتهاج: ان صريح ذاته عين الوجود و ان عليته للاشياء عين ذاته و اذا تجلى الحق بصريح ذاته فى المظاهر، يتجلى بجميع اسمائه و صفاته و الصفات الكماليه لاينفك عن الوجود السارى والا لزم ان لايكون صريح ذاته علة للاشياء» (18)
بيان استاد آشتيانى خود برهانى جداگانه در اثبات اين معناست كه تمام موجودات حتى نازلترين مراتب وجودى مطابق با حيطه وجودى شان از علم و ادراك بهره دارند.
يعنى: اگر چنين است كه ذات مقدس حق تعالى عين وجود است و وجود ذاتى اوست و اگر چنين است كه عليت او براى اشيا عين ذات مقدس اوست، در اين صورت هرگاه ذات مقدس در مظاهر و مراتب وجودى تجلى كرد، طبعا تجلى او به جميع اسما و صفات مقدس خواهد بود و در نتيجه در تمام مراتب وجودى اثرى از صفات كماليه او مشاهده خواهد شد، چه در غير اين صورت لازم مى‏آيد كه ذات مقدس علت پيدايش اشيا نباشد و اين خلاف فرض است.

اشكال نخست: بودن علم و ادراك در عالم مجردات و موجوداتى كه بهره‏اى از تجرد دارند قابل پذيرش مى‏باشد، ولى در اشياى مادى كه بنا بر حركت جوهرى، عين سيلان و حركت‏بوده و لحظه‏اى ثبات ندارند، چگونه مى‏تواند علم و ادراك كه مقوله‏اى مجرد است وجود داشته باشد، چه علم و ادراك را با تغيير و عدم ثبات سازگارى نيست.
پاسخ اشكال بر طبق مبانى حكمت متعاليه كاملا روشن و آشكار است، زيرا در مبحث‏حركت جوهرى ثابت‏شده كه حركت و سيلان عين ذات اشياى مادى است‏به گونه‏اى كه حذف حركت از ماده مستلزم از بين رفتن عالم ماده است. بدين معنا كه نحوه وجود اشياى مادى به گونه‏اى است كه عين «تصرم‏» و «شدن‏» است و در حقيقت‏شدن و تصرم و تغيير اشياى مادى خود نوعى «بودن‏» و ثبات و عدم تغيير است. بنابراين حركت چيزى نيست كه عارض بر اشياى مادى و زايد بر وجود ماده باشد بلكه مرتبه ضعيفى از مراتب وجود است كه در اشياى مادى ظهور پيدا كرده است لذا با توجه به آنچه گفته شد در عالم ماده نيز ثبات و آرامش وجود دارد البته ثباتى كه متناسب با اين مرتبه از وجود است و با علم و ادراك سازگارى دارد. (19)
اشكال دوم: اگر چنين است كه تمامى موجودات بدون استثنا تسبيح و حمد و ستايش خداى تعالى را حقيقتا انجام مى‏دهند پس چرا بعضى از انسانها و همچنين ابليس به او (جل و علا) كفر ورزيده و از سجده و ستايش او سرباز مى‏زنند.
پاسخ اين است كه همه موجودات بدون استثناء تسبيح و حمد و ستايش خداوند را انجام مى‏دهند جز اين كه بعضى از موجودات كه افكار آميخته با وهم و تخيلات شيطانى بر آنها غلبه دارد (20) به ظاهر تسبيح خداى تعالى نمى‏گويند گرچه تمام تار و پود وجودشان مسبح حق تعالى است و به فرموده اميرمؤمنان على‏عليه‏السلام كسانى كه خداى تعالى را با گفتار و كردار انكار مى‏كنند، آثار و علائم موجود همگى گواهى مى‏دهد كه آن شخص در دل به وجود خداوند اقرار دارد (فهو الذى تشهد له اعلام الوجود على اقرار قلب ذى الجحود) (21)
مثل چنين افرادى مثل كسى است كه با تمام وجود فرياد مى‏زند كه در اين جهان هيچ فريادى نيست و هر چه بيشتر فرياد برآورد بيشتر سخن خود را نقض نموده است.
بنابراين مى‏توان انسانها را در اين زمينه به سه دسته تقسيم نمود: گروه اول كه اكمل اولياى الهى و مصداق بارز انسان كامل هستند، هم خود تسبيح خداى تعالى مى‏گويند و هم مى‏دانند: كه تمام موجودات تسبيح گوى حضرت حق هستند و هم تسبيح آنها را مى‏شنوند و مى‏فهمند. گروه دوم كسانى هستند كه علاوه بر آن كه خود تسبيح خداى مى‏گويند فقط مى‏دانند كه ديگر موجودات هم تسبيح گوى خداوند هستند ولى اين گروه تسبيح موجودات را نمى‏فهمند، و گروه سوم كسانى هستند كه نه تنها از تسبيح موجودات ديگر بى‏خبرند بلكه حتى نمى‏دانند كه خود نيز مسبح خداى تعالى هستند.

همان طور كه گذشت تسبيح عبارت از منزه دانستن خداوند از نقايصى است كه در ممكنات است‏بدين صورت كه موجودات امكانى با اظهار حاجت و نقص وجودى خود از اين معنا پرده بر مى‏دارند كه خالق آنها از هر حاجت و نقصى پاك و منزه است.
ولى حمد عبارت از بيان صفات كمالى خداوند توسط موجودات از طريق اظهار كمالات و نعمت‏هايى كه خداوند به آنها عطا نموده است. به بيانى ديگر «اگر اشيا و موجودات از جهت كشفشان از غنا و كمال خدايى و نقص و احتياج خود لحاظ شوند، وجودشان تسبيح خواهد بود و اگر از اين جهت لحاظ شوند كه نشان دهنده نعمت وجود و ساير جهات كمالند از اين نظر وجودشان حمد خداست البته در اين صورت وقتى حمد و تسبيح دارند كه شعور موجودات را هم در نظر بگيريم و اما اگر موجودات از اين نظر لحاظ شوند كه نشان دهنده صفات جمال و جلال خدايى‏اند و از علم و شعورشان قطع نظر شود در اين صورت صرفا آياتى هستند كه بر ذات پروردگار دلالت مى‏كنند». (22) كه در مباحث گذشته مساله علم و ادراك موجودات به تفصيل بيان شد.
نكته‏اى كه در اين جا شايان ذكر است اين است كه از آن جا كه شناخت‏خداوند به جهت عدم تناهى وجود او براى هيچ موجودى حتى ملائكه و پيامبران و اولياى الهى ميسور و ممكن نيست، تا جايى كه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله كه كاملترين مرتبه از مراتب شناخت و قرب را دارد فرمود: «ما عرفتك حق معرفتك - لااحصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك‏» لذا به همين علت است كه از ديدگاه قرآن مجيد، تسبيح و تنزيه به عنوان اصل مطرح شده و سپس در پى آن مساله حمد و ستايش آمده و بدان امر شده است. آياتى از قبيل: «وان من شى‏ء الا يسبح بحمده × فسبح بحمد ربك × والملائكة يسبحون بحمد ربهم × وتسبح بحمد ربك × نحن نسبح بحمدك ×، همگى دلالت‏بر اين معنا دارند كه مخلوقات به جهت محدوديت وجودى شان نمى‏توانند حمد و ستايش خداوند را آنگونه كه هست‏به جاى آورند، لذا خداوند خود را از حمد حامدان منزه داشته بدين‏صورت كه حمد آنها را همراه با تسبيح آورده است، البته در قرآن مواردى هست كه خداوند متعال بندگان مخلص خود را از اين جهت از ما بقى مخلوقات امتياز بخشيده است و در مواردى به صورت مستقيم مساله حمد را بدون تنزيه و تسبيح به آنها نسبت داده است كه توضيحش خواهد آمد، آن جا كه فرموده «سبحان الله عما يصفون الا عباد الله المخلصين‏» (23)
مرحوم علامه طباطبائى (ره) در تفسير ارزشمند الميزان چنين فرموده‏اند: «خداوند سبحان خود را از توصيف واصفان از بندگانش منزه داشته و فرموده: (سبحان الله عما يصفون الا عباد الله المخلصين، خدا منزه است از آنچه توصيفش مى‏كنند، مگر بندگان مخلص او) و در كلام مجيدش هيچ جا اين اطلاق را مقيد نكرده، و هيچ عبارتى نياورده كه حكايت كند حمد خدا را از غير خدا، بجز عده‏اى از انبياى مخلصش كه از آنان حكايت كرده كه حمد خدا گفته‏اند، در خطابش به نوح‏عليه‏السلام فرموده (فقل الحمدلله الذى نجينا من القوم الظالمين، پس بگو حمد آن خدايى را كه ما را از قوم ستمكار نجات داد) و از ابراهيم‏عليه‏السلام حكايت كرده كه گفت (الحمدلله الذى وهب لى على الكبر اسمعيل واسحق، سپاس خداى را كه در سن پيرى اسماعيل و اسحاق را به من داد).
و در چند جا از كلام مجيدش به رسول گرامى‏اش محمدصلى الله عليه وآله فرمود كه (وقل الحمدلله) و از داود و سلمان حكايت كرده كه (وقالا الحمدلله) و از اهل بهشت‏يعنى پاك دلانى كه از كينه درونى و كلام بيهوده و فسادانگيز پاك‏اند، نقل كرده كه آخرين كلامشان حمد خداست و فرموده (و آخر دعواهم ان الحمدلله رب العالمين)
و اما غير از اين موارد هر چند خداى تعالى حمد را از بسيارى مخلوقات خود حكايت كرده و بلكه آنها را به همه مخلوقات نسبت داده و فرموده (والملائكة يسبحون بحمد ربهم) و نيز فرموده (ويسبح الرعد بحمد) و نيز فرموده (وان من شى‏ء الا يسبح بحمده) الا اين كه به طورى كه ملاحظه مى‏كنيد همه جا خود را از حمد حامدان، مگر آن عده كه گفتيم، منزه مى‏دارد، هر جا سخن از حمد حامدان كرده حمد ايشان را با تسبيح جفت كرده و بلكه تسبيح را اصل در حكايت قرار داده و حمد را با آن ذكر كرده و همان طور كه ديديد فرموده تمامى موجودات با حمد خود او را تسبيح مى‏گويند. خواهى پرسيد چرا خداوند منزه از حمد حامدان است؟ و چرا نخست تسبيح را از ايشان حكايت كرده؟ مى‏گوييم براى اين كه غير خداى تعالى هيچ موجودى به افعال جميل او و به كمال و جمال افعالش احاطه ندارد، همچنان كه به جميل صفات و اسمائش كه جمال افعالش ناشى از جمال آن صفات و اسماء است احاطه ندارد، همچنان كه خودش فرموده (ولا يحيطون به علما، يعنى احاطه علمى به او ندارد).
بنابراين، مخلوق به هر وضعى كه او را بستايد، به همان مقدار به او و صفاتش احاطه يافته است و او را محدود به حدود آن صفات دانسته و به آن تقدير اندازه‏گيرى كرده و حال آن كه خداى تعالى محدود به هيچ حدى نيست، نه خودش، و نه صفاتش و اسمائش و نه جمال و كمال افعالش.
پس اگر بخواهيم او را ستايش صحيح و بى اشكال كرده باشيم بايد قبلا او را منزه از تحديد و تقدير خود كنيم و اعلام بداريم كه پروردگارا تو منزه از آنى كه به تحديد و تقرير فهم ما محدود شوى همچنان كه خودش در اين باره فرموده (ان الله يعلم وانتم لاتعلمون) اما مخلصان از بندگان او كه گفتيم حمد آنان را قرآن حكايت كرده، آنان حمد خود را، حمد خدا و وصف او قرار داده‏اند، براى اين كه خداوند ايشان را خالص براى خود كرده است‏». (24)

گفته شد كه يكى از معانى ارزشمندى كه در موارد زيادى در كلام الهى مطرح شده است مساله تسبيح موجودات در كل نظام آفرينش مى‏باشد، بدين معنا كه هر آنچه مخلوق و معلول خداست، خداى تعالى را به عظمت و پاكى مى‏ستايد و تسبيح مى‏كند.
معناى حقيقى تسبيح عبارت از تنزيه و به پاكى ستودن است، بدين معنا كه خداى تعالى از هرگونه نقص و عيبى (مانند امكان ذاتى - فقر وجودى - تركيب و ....) كه در ممكنات مشاهده گردد، پاك و منزه است.
از مجموعه مباحث مى‏توان نتيجه گرفت كه چون ماسواى خداوند همه معلول و ناقص‏اند و به نقص و كمبود خود علم و آگاهى دارند، لذا به هستى كاملى تكيه دارند كه از هرگونه نقص و احتياجى منزه و پاك است و هميشه و در همه حال او را از هرگونه نقص و عيبى منزه دانسته و به پاكى مى‏ستايند و چون تسبيحشان همراه با علم و ادراك و حمد و ستايش است. لذا به معنى حقيقى كلمه نيز خداى تعالى را تسبيح مى‏گويند، نه اين كه وجودشان صرفا دلالت‏بر وجود خداوند داشته باشد، كه «تسبيح مجازى‏» به آن اطلاق گردد.
نكته قابل تامل اين است كه هر موجودى با زبان مخصوص خود خداى تعالى را تسبيح مى‏گويد يعنى علاوه براين كه هر موجودى دلالت‏بر وجود حضرت حق دارد، به معناى حقيقى كلمه با نوعى تكلم و سخن گفتن او را تسبيح مى‏گويد.
آنچه كه در حد و تعريف «كلام‏» ماخوذ است، ارائه و كشف ما فى‏الضمير است و اين «فهمانيدن و كشف‏» به هر طريقى كه صورت پذيرد كلام ناميده مى‏شود خواه از طريق قرارداد و وضع حروف و الفاظ باشد يا از طريق ايما و اشاره با علايم و ....
پس، اين تصور كه كلام را صرفا عبارت بدانيم از فهمانيدن مافى الضمير به وسيله حروف و الفاظى كه از طريق تموج هوا به وسيله حنجره صورت مى‏پذيرد، كاملا نادرست است، (25) چه كلام از ماده «كلم‏» به معناى «جرح‏» است‏يعنى هر اثرى كه از جانب مؤثر صادر شود، نوعى كلام و كلمه محسوب مى‏گردد.
بسيار پيش مى‏آيد كه ما با دست‏يا ابرو و يا با نشان دادن يك تابلو و علامت، بدون هيچ‏گونه لفظى، كلمه و يا كلامى را درك يا افاده مى‏كنيم. بنابراين با توجه به توسعى كه در معناى «كلام‏» وجود دارد، اصل تكلم و تكليم حقيقى (نه مجازى) درباره تمام موجودات صدق مى‏كند و در قرآن كريم اين نوع كلام به خداوند و ملايكه و اجنه و انسانها و حتى موجودات بى‏جان نسبت داده شده است. همان طور كه به حقيقت، تسبيح خداى تعالى به تمام موجودات حتى موجودات بى‏جان نسبت داده شده است.
نكته پايانى اين است كه اگر آدمى توانست در اثر تزكيه درون، به بواطن و ملكوت اشيا راه يابد و هماهنگ و هم آواز با آنها گردد، در اين صورت به سهولت‏سخن گفتن و تسبيح اشيا را درك كرده و خواهد فهميد يعنى اثرى كه از اشيا صادر مى‏گردد، توسط آن شخص دريافت مى‏كند و سپس در درون او به صورت حروف و الفاظ تمثل مى‏يابد و قابليت‏شنيدن پيدا مى‏كند، به گونه‏اى كه طنينى از آن سخن توسط شخص مستعد شنيده مى‏شود، گرچه ديگران از طريق حس شنوايى خود قادر به شنيدن آن سخن نيستند. (26)
جمله ذرات عالم در نهان با تو مى‏گويند روزان و شبان ما سميعيم و بصيريم و خوشيم با شما نامحرمان ما خامشيم چون شما سوى جمادى مى‏رويد محرم جان جمادان كى شويد فاش تسبيح جمادات آيدت وسوسه تاويلها بر بايدت چون ندارد جان تو قنديلها بهر بينش كرده‏اى تاويلها (27) گر تو را از غيب چشمى باز شد جمله ذرات جهان همراز شد نطق آب و نطق خاك و نطق گل هست محسوس حواس اهل دل (28)